JAMES DEAN - THẦN TƯỢNG Của THẦN TƯỢNG

VÕ CÔNG LIÊM (Newvietart.com)

James Dean (1) chỉ sống với trần gian trước sau có 24 năm. Nhưng người đã sống trước tuổi, sống nhiều và để lại những hiện tượng lạ từ thuở thiếu thời cho tới khi nằm xuống. Một tuổi trẻ hào phóng, đam mê nhưng chứa đựng một nỗi buồn u uất quanh đời mình. Chính cái trạng thái đó tạo cho James Dean một nhân dáng đặc thù dưới mắt nhìn. Có thể nói rằng gương mặt đó, dáng dấp đó khó tìm ai cho giống như Jimmy* để cho James Dean sống mà không chết. Thực như thế! To discover that James Dean the icon never really died; kể cả hôm nay mặc dù người ta lùng kiếm một nhân vật nào đó ngoài đời cũng như trên màn ảnh có cái nét như Dean. Không thể có được! chính đi tìm cái hao hao đó đã làm cho James Dean trở nên huyền thoại (legend) của con người, đặc biệt bộ môn ‘nghệ thuật thứ bảy’ ngày nay, để rồi James bước vào ngôi vị thần-thánh-hóa (icon) siêu việt của con người nghệ sĩ mà xưa nay rất hiếm được tôn vinh với một danh xưng như thế.

Hiện tượng đó phát khởi từ năm 21 tuổi, chỉ trong vòng 3 năm James Dean bước lên đài vinh quang; phải chăng cái nỗi u uẩn đó cọng với thiên tính sẳn có mà chấn động cả toàn cầu nhất là giới thanh thiếu niên đang đi tìm cái tuyệt đối cho chính mình. Họ xem James Dean là thần tượng vĩnh cửu, hơn hẳn những thần tượng, một ngôi sao bất diệt giữa cõi đời này, hằng trăm triệu người đuổi theo vì sao sáng đó, nó như ngọn sao chổi đến từ nghìn năm, quét sạch và đổi thay. Có như thế Dean mới nhận lãnh những nỗi đau trong cuộc đời, thực hiện trọn vẹn như một định đề cố định mà James phải sống và thực hiện.

Năm lên 9 (1940) mẹ Dean chết. Đó là nỗi u uất xẩy đến với Jimmy từ dạo ấy, Jimmy không còn có người vỗ về, không còn những lời mật ngọt, không còn ai gọi tên mình là Byron yêu dấu; một nhà thơ lừng danh, với một tâm hồn bung phá mà mẹ đã say mê và muốn gắn vào con mình như hoài niệm tên người, chính cái thâm nhập vào nội tạng của người mẹ mà hình thành một James Dean với đôi mắt mơ mộng, một rã rời của thi nhân, một chán chường, bất cần đời, âu đó là dấu hiệu của định mệnh(?). Trong gia đình James đã khám phá ra điều đó, sau cái chết của mẹ, gia cảnh James rơi vào quẫn bách, với người cha lãnh đạm, âm thầm trong công việc chuyên môn về nha khoa (dental technician). Cuối cùng James rời xa ‘trường cũ’ sống nhờ vào người thân, dấn thân như thử thách, một tạm trú của linh hồn mong được bao che. Sự cớ đó chính là nỗi chết không rời sau cái chết của người mẹ, hình ảnh ấy không dể nguôi ngoai ‘nonetheless’ mà đã một lần ghi dấu trong đời; nhất là tâm trạng của tuổi thơ mà Dean đã sống như chuyện thần tiên -tale story- bên cạnh mẹ. James khóc một mình ở cõi vắng…

Đã có lần bà ngoại nói bên tai Dean : “ Khôn ngoan và dịu dàng phải là cả hai , những thứ đó có thể giống như là nguồn cội của giáo hạnh tin lành. Và con sẽ không bao giờ được nghe những lời thắm thiết như vậy.” Both are wise and gentle. Theirs is like a Quaker home should be. You never hear a harsh word there.

Thời gian lưu trú của James là cả một thời gian chất chứa mộng mơ, lấy nông thôn ở Fairmount, Indiana làm bối cảnh cuộc đời, sống bên cạnh đàn heo, bò như dỗ dành cho chính mình, nằm trên rơm rạ như nằm trong tay mẹ, một ‘farmboy’ hồn nhiên, yêu câu hò, điệu hát của đồng nội và nhúm lên một thứ tình yêu mới với những thiếu nữ cùng trường, hoặc những người đẹp ở phố nhỏ miền quê, ở đây Jimmy thích chơi trống ‘bongo’, yêu nhạc, yêu đọc sách và say mê được phóng xe với tốc độ cao. Những ngày còn ở ghế nhà trường James thường trình diễn những buổi văn nghệ; đó là dấu ấn cho những sinh viên nữ ‘mê’ James, anh để lại cái say đắm mỗi khi đứng trên bục gỗ sân khấu. Đôi mắt mộng mơ dưới cặp kính trắng, mái tóc rối bồng bềnh thời thượng của James, ăn vận cẩu thả là phong cách của con người đứng ngoài cuộc đời này, người ta bắt gặp những cử chỉ lạ đời đó. Không còn là lý tưởng để nhìn vào những sự kiện khác hơn như thế nữa, mà đó là điểm tựa cho một thời kỳ buông thả, chỉ là sắc thái mà thôi. Nhưng có thể đây là một thử thách, chịu đựng của Jimmy để vượt qua: không phải là điều thô sơ, tầm thường để tạo nên nếp sống riêng mình mà được coi như trường hợp thường tình đến với Jimmy. Anh nhận ra được sự chồng chất của lớp vỏ bià cứng ngắt, ngăn anh lại trong lúc nầy. Ấy là điều James từng tự nhủ.

Những tình huống đó lớn dần với thời gian, biến James thành một phản kháng nội tại, anh muốn vượt thoát ra khỏi những ước lệ, những ràng buộc vô hình, đôi lúc xô anh vào ngõ cụt. James mang một tâm trạng buồn chán, xuất phát từ nỗi đau của gia đình, khi vừa mới chớm đã tiếp giáp cảnh bệnh hoạn của mẹ, cảnh khốn cùng của gia đình; mẹ chết, cha tục huyền, cảnh chia xa, James đang đứng trước cảnh giới của bi quan, do đó nẩy sinh những dự phóng vào tương lai, tìm kiếm một chỗ đứng đích thực giữa đời này. James Dean luôn luôn nuôi hoài bão của ‘bung phá’ để rồi tiếp cận với tình yêu, với đời như tốc độ phóng nhanh trên đường băng. Thành hình từ đó; khi dời về Santa Monica, California (1950) là cả một đánh dấu lớn lao cho Jimmy. Đời và sự nghiệp song hành với James để rồi đi tới một cái chết như chính vai trò của mình đang sống, có nghĩa là sống và chết là nỗi bức xúc luôn ám ảnh đời James, kể cả tình yêu, tất cả như bóng ma chập chờn giữa đêm và ngày.

The Immoralist

Bước đầu trên sân khấu Broadway (1954) qua vở kịch The Immoralist / Kẻ Vô Luân ở tuổi 20, vai trò đó như gắn liền phần nào trong đời của Jimmy. Nhờ vào sự cảm hóa vai kịch mà đem lại cho anh một giải thưởng cao qúy dành cho nghệ sĩ mới ‘ra ràng’. Quần chúng để mắt đến anh bởi một phong cách quái đản vừa trẻ trung vừa điển trai, tác phong đó như có một cái gì ấp ủ của biểu tượng chung cho một ước ao chống phá để vượt thoát ra khỏi những ức chế tiềm tàn và điều đó chính là hoài vọng của giới trẻ, James Dean nghiễm nhiên trở nên ngôi vị thần tượng kể từ hồi đó và cho đến ngày nay.

Những nhà sản xuất phim ảnh nhận ra được sự kiện đó, một hiện tượng mới, một trào lưu đang chạy theo, Dean thắp sáng ngọn nến hồng giữa bầu trời Hollywood; dù rằng anh xuất thân từ Actors Studio cùng một lứa với Marlon Brando. Monty Clift, Sidney Poitier và những diễn viên thượng thặng khác nhưng James đã dọn cho mình một sắc thái khác biệt mà những kẻ đồng sàng không thể tạo được. James sống và làm việc khác đời như kẻ lạ mặt từ cõi nào đến với chúng ta hôm nay. Cứ mỗi phim anh diễn thì bên cạnh đó có một cuộc tình chớm nở, Jimmy có con mắt nhìn vào phụ nữ, có nụ cười thầm kín vừa khai mở, vừa như giấu kín điều gì, cái chạm trán đó làm cho người ta ‘si’ Dean. Ở phim trường Los Angles , chuẩn bị làm phim, con mắt thôi miên của Dean đã chụp phải cái bóng của Pier Angeli. Phút giây đó họ yêu nhau ngay, cuộc tình giữa James Dean và Pier Angeli chỉ vỏn vẹn một mùa hè rồi vụt tắt, cái vụt tắt bất khả kháng để người yêu phải sang tay người khác bởi chính kiến cố hữu. Sự cớ đó đưa James đi tới tuyệt vọng và cô độc, trong cái cô độc đó đã nẩy sinh nhiều tình yêu mới cho James. James Dean cho rằng cuộc tình đầu của mình là cuộc tình bất diệt. Pier đau khổ; về sau nàng tìm cái chết trong độc dược để được trở về với James như giấc mộng tình. Có như thế ta mới thấy rằng ở Dean có một hấp dẫn vô hình, thu hút người đối diện. Ở đây; chúng ta cũng nên ghi nhớ James Dean là một con người giàu tình cảm, khiêm ái biết tự trọng và đạo đức, một đức tính truyền thống của giòng họ Dean để lại, tâm hồn Dean bung phá nhưng tình yêu Dean không bung phá. Nên chi Dean làm cho nhiều thiếu nữ theo đuổi và chiếm đoạt. Thành danh cũng nhờ vào những yếu tố đó !

Cái chất đa cảm trong con người James không chịu dừng. Trước khi thực hiện phim East of Eden, Jimmy đã để mắt đến Geraldine Page nữ tài tử diễn chung với James trong phim, họ đi bên nhau hay trao nhau những buổi hẹn hò nhưng rồi cũng chóng qua, với James hình như đường tình không mấy thênh thang, James yêu tha thiết, một thứ tình yêu thầm kín không bộc lộ, chính cái kiểu sống ‘lifestyle’ của Dean mà đôi khi đưa tới nghi ngờ, trường hợp nầy đã xẩy ra trong lúc dựng phim Rebel Without A Cause với Natalie Wood. Họ tỏ ra yêu nhau nhưng rồi tỏ ra như chưa yêu nhau. James gặt hái những lần thất bại đó để chứng tỏ cho chính mình cái bản lĩnh của tình yêu, Jimmy thầm lặng, một thứ thầm lặng để chinh phục trong khi thực hiện Giant; Elizabeth Taylor say đắm James Dean dù chưa tỏ bày nhưng trong đôi mắt của họ đã có dấu yêu. Nhưng tình yêu chưa đến thì James đã ra đi. Cho nên chi cái gì trong đời đến với James Dean là những hụt hẳn hối tiếc, nỗi đau đó như luôn luôn để dành cho Jimmy, sống thực trong đời cũng như trong vai trò; tất cả như báo trước từ khi ra khỏi lòng mẹ; ấy là điều mà James phải gánh chịu để trả phận người.

Cuộc đời và sự nghiệp của James Dean ít ỏi giữa trần gian nhưng đã để lại những gì ‘để nhớ để thương’ qua mấy thập niên, hình ảnh của một thần tượng được tôn thờ. Một ám ảnh chơi vơi trong lòng người ái mộ Dean. Dù James đã chết hơn nửa thế kỷ qua, cái tiềm tàn, ẩn chứa trong; Miền Đông Cực Lạc / East of Eden (1955), Nổi loạn Vô Cớ / Rebel Without A Cause (1955) và Thành Công Vĩ Đại / Giant (1956) Vẫn là biểu hiện một điều gì bí ẩn nằm trong đó và sự thống khổ của tuổi thanh xuân. Tất cả xẩy ra một cách đột ngột cho James, một cái chết bất ngờ đã đem lại một cái gì chua xót cho tâm tư quần chúng. Những bước chân âm thầm của James Dean từ Fairmount, Indiana đến New York City rồi trở về với Hollywood được coi như những hình ảnh khó quên về một người tài tử trẻ như Dean, đó là bề mặt hiện thực của Dean như một chức năng chuyên nghiệp và một thế giới riêng tư, xa lạ nơi con người của Dean.

Cái bóng đi dưới mưa đêm New York ở Times Square / Quảng Trường Thời Gian, được chớp bởi Dennis Stock, người bạn thân bên cạnh đời James, đã chụp được cái nhạt mờ, với nụ cười ve vãn thân thiện trên bước chân âm thầm trở về Fairmount; đó là hình ảnh cuối đời dành cho James. Chính cái đó là chân dung suốt đời để thờ phượng cho một thần tượng đã ra đi. Con người hiện thực của James Dean đã để lại cho chúng ta một huyền thoại như thế!

The real man behind the lingering legend.

24 tuổi với 3 cuốn phim để đời, sống và làm vội vàng như một thúc bách giữa người làm phim và nguời diễn xuất, khởi từ các vai trò ‘mầm non’ rookie / newcomer trên sân khấu Broadway (1955) với một nhân dáng phá chấp, một dáng điệu nổi loạn; từ đó các nhà làm phim bắt đầu chú ý và khai thác triệt để ở James Dean, họ nhìn được vai trò trong phim là ăn hợp mẫu người của James, họ ra tay thực hiện và từ điểm đó đã để lại cho Hollywood thêm một chứng tích bảo tàng nghệ thuật về một tài năng trẻ tuổi, một thần tượng Mỹ mà cho tới nay có thể là một điều trắc nghiệm dài lâu. This talented young actor and American icon may now be tested. Đúng là thần tượng của thần tượng quả không ngoa!

- East of Eden (1955) phù hợp cái nhân tính của Dean cũng như vai trò trong phim, một con người phá chấp, ngoại lệ đúng nhân vật trong truyện của nhà văn John Steinbeck và được đạo diễn Elia Kazan thực hiện thành phim. Truyện kể về hai anh em thù địch cuộc tình của người cha sau khi mẹ chết. Caleb chính là James và James chính là Caleb.Tuổi trẻ của bung phá. Qua vai trò nầy James sáng giá như một minh tinh. Phim được đề cử cho giải thưởng danh dự hàn lâm (Academy Award nomination) vào thời ấy.

- Rebel Without a Cause (1955) là chân dung của tuổi trẻ, bất chấp, hung hản, háo thắng, bất tương thân được phản ảnh qua mọi thời đại mà ở đó nạn nhân chính là đám thanh thiếu niên, gây rối, đùa cợt bởi những cuộc tình học trò, họ luôn luôn tự chứng tỏ một cái gì và luôn luôn là hàng rào cản trở giữa những trao đổi với cha mẹ, họ bất cần miễn đạt được yêu cầu với lòng tự hào, điều mà khống chế họ bằng sự thách thức để trở thành người hùng. James đã xuất thần trong vai trò nầy, cái phóng túng đó ảnh hưởng phần nào trong cái chết của anh về sau, qua chiếc xe đua mang con số 013 màu xám bạc Porsch Spyder.

- Giant (1956) Phim dựa trên tiểu thuyết của Edna Ferber. Truyện kể về hai thế hệ đối nghịch nhau, giữa chủ và thợ, giữa giàu và nghèo, giữa tình yêu cưỡng ép và tình yêu thầm lặng. James Dean thể hiện trọn vẹn vai trò của mình từ một kẻ làm công, một tình yêu kín đáo (secrect love) để rồi trở nên một tay tư sản dầu hỏa. James diễn tả sống thực vai trò từ đầu đến cuối qua từng giai đoạn cuộc đời. Đạo diễn George Stevens nói: “James sống đầy đủ cuộc đời trong phim nầy. James thấy được tình yêu và tuổi già của mình”. Stevens đoạt giải đạo diễn xuất sắc qua phim nầy. Phim chưa ra mắt thì James Dean không còn ở cõi đời này. Tuy không được xem đoạn cuối của cuộc đời nhưng chắc chắn James hài lòng về điều này, hài lòng cái mình làm nên như ước mơ.

Rebel Without A Cause trình chiếu, tháng sau thì James Dean chết và năm sau thì Giant ra đời. Sau cái chết James nhận giải thưởng danh dự ở Hollywood.

Hài cốt của Jimmy. Ôi! sao nghe mà đau lòng cho một thần tượng nằm xuống, lạnh lùng làm sao và không còn một chút cảm hứng nào hơn! Thể xác còn lại của James được đưa về Indiana. Không nằm gần mẹ. James được chôn cất ở nghĩa trang Park Centery ở Fairmount. Xung quanh có những hàng cây cổ thụ che chở bóng mát. Hằng năm hay mỗi khi nhớ đến, người ta đặt vòng hoa lên mộ để tưởng niệm người thần tượng tuổi trẻ tài hoa James Dean cho mãi tới bây giờ.

Qua bài viết nầy. Nhớ về Việt Nam ; thuở ấy vào đầu thập niên 60 văn học nghệ thuật miền Nam nở rộ. Một số người yêu điện ảnh hay qua sách báo trong và ngoài nước đã tìm thấy thần tượng James Dean. Họ yêu James Dean một cách chân tình qua vóc dáng của người tài tử trẻ tài năng, với vẻ đẹp đàn ông của James và những gì thuộc về James, đã làm cho người ta chiêm ngưỡng, người trẻ thời ấy mơ có mớ tóc, gọi là ‘tóc JD’, chiếc quần jean, cặp kính đồi mồi hay mơ được có một chút gì trong con người của James Dean… Cái rộn ràng của một thần tượng đi lần vào ngõ ngách của các trường lớp nam nữ. Thời điểm đó người ta nói nhiều về Jean-Paul Sartre, Albert Camus qua thuyết hiện sinh, hay đả động đến mấy triết gia Đức, Pháp, người ta khí tiết trong lãnh vực đó, kể cả những nhà thơ trong và ngoài nước hay qua tiểu thuyết mới và cũ, cho đến âm nhạc đều được nâng cao và đỏm dáng, song le; bên cạnh đó James Dean cũng được đề cập như một trào lưu thời thượng. James Dean chết năm 1955, nhưng vẫn cập nhật tức khắc với những người mộ điệu; hai hay ba năm sau lần lược trình chiếu ở VN những phim James Dean đóng . Ngôi sao ấy đã xâm nhập vào tâm hồn của một số văn nghệ sĩ nước ta. Họ đi săn những ‘portraits’ của James Dean để lộng kính lên khung hay trao đổi với nhau những bài viết về Dean. Ở quán cà phê hay nơi tụ họp đề tài James Dean được đưa ra cùng với các danh nhân khác hay thảo luận sau khi xem được những phim của James Dean. Tôi được nghe và thấy một nhạc sĩ khá nổi tiếng săm say chân dung J. D, một nhà thơ khác ở quê tôi cũng chơi một hình ‘lọ-lem’ của James Dean trông hảnh diện một cách hợp thời vô cùng. Những năm sau đó, một số văn nhân khác cũng thấp thỏm nói về James Dean và vẫn xem là hiện tượng mới của thời đại. Vậy James Dean được đề cao với danh xưng nầy lắm chứ ? Ôi! Một thời xa xưa nhưng còn lại đâu đây trong tâm tưởng chúng ta, như một lần đã sống với cuộc đời này ./.

(ca.ab. 1/1/2012) ______________________________________________
. (1) James Dean : Tên thật James Byrion Dean.
. Sanh: 8 feb 1931 ở Marion, Indiana. USA.
. Chết: 30 Sept 1955 tại Salinas, California.USA; trong một tai nạn xe hơi giữa ngã tư đường đến dự cuộc đua xe.
* Jimmy: là tên gọi thân mật (nickname) trong gia đình và bè bạn.
SÁCH ĐỌC:
- James Dean Fifty Years Ago by Dennis Stock. Harry N. Abrams,Inc. New York. NY 2005 USA
- Dead Before Their Time by Diana Karanikas Harvey and Jackson Harvey. M. Friedman Group. New York. NY 1996. USA.
- Surviving James Dean by William Bast. Barricade Books Inc. NJ. 2006. USA