THÀNH CỔ BIÊN HOÀ ( THÀNH CỰU - THÀNH KÈN ) Đường Phan Châu Trinh – Phường Quang Vinh –Thành Phố Biên Hòa

BS Nguyễn Văn Phúc

- Lịch sử:

Theo tác giả Lương Văn Lựu viết trong Biên Hòa sử lược, thì "Thành được xây dựng vào năm Gia Long thứ 15 (tức 1816) tại địa hạt thôn Bàn Lân (thôn Tân Lân) huyện Phước Chánh, tỉnh Biên Hòa cũng với tên gọi là "Thành Cựu" do dân Lạp Man xây đắp bằng đất. Chu vi thành dài 338 trượng, cao 8 thước 5 tấc, dày 1 trượng. Hào xung quanh rộng 4 trượng, sâu 6 thước. Thành có 4 cửa và một kỳ đài (phía chánh điện). Mỗi cửa ngõ có bắc một cầu đá ngang qua hào để làm lối lưu thông ra vào". Thành được xây theo hình cánh cung, đến năm Minh Mạng thứ 18 (tức 1837). Thành Cựu được xây dựng lại bằng đá ong và đổi tên thành Thành Biên Hòa. Về sau, quân Pháp tu bổ và thu gọn lại còn bằng 1 phần 8. Trước 1940, hai bên cửa thành, có chôn 2 khẩu đại bác, miệng chìa về phía diện tiền như biểu dương uy vũ, nhưng đến khi quân đội Nhật lật Pháp quyền đến chiếm đóng, đã đào gỡ dời đi mất. Các hào ở phía Đông, được quân dân xin lấp lại và xây cất phố xá bên cạnh vách đá, nay trở thành khu thương mại rất thượng vịnh.

Cổ thành Biên Hòa là một công trình phòng thủ quân sự của triều Nguyễn ở vùng đất Biên Hòa. Hệ thống bố phòng ở Biên Hòa lúc bấy giờ còn có các trạm, lũy, tấn, đồn thủ tại các nơi xung yếu. (Cũng cần nói thêm: tỉnh Biên Hòa lúc bấy giờ gồm phủ Phước Long và 4 huyện: Phước Chánh, Phước An, Bình An, Long Thành. Đối chiếu với địa giới hiện nay thì nó bao gồm các tỉnh hiện nay như: Biên Hòa, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bình Dương, Bình Phước và một phần đất của các quận, huyện thuộc Thành phố Hồ Chí Minh, Bình Thuận). Ngoài chức năng của một trung tâm các hoạt động nhiều mặt của xã hội đương thời, cổ thành Biên Hòa đóng góp rất quan trọng trong việc bố phòng, trấn an vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai. Thành Biên Hòa là điểm chỉ huy của các cuộc trấn áp đối với sự nổi dậy phá hoại của các tộc người miền núi không tuân phục triều Nguyễn, triều Nguyễn gọi chung là man sách.

Theo thư tịch cổ, từ thế kỷ 14 - 15, thành do dân Lạp Man xây đắp bằng đất với tên gọi "Thành Cựu". Thời nhà Nguyễn, thành được xây dựng lại trên nền Thành Cựu, có mở rộng hơn, với tên gọi thành Biên Hòa. Khi Pháp đánh chiếm các tỉnh Nam bộ, Thành Biên Hòa trở thành nơi phòng ngự, phản công địch của quan quân nhà Nguyễn.

Tháng 12/1861, Thành Biên Hòa rơi vào tay thực dân Pháp. Trong thời gian chiếm đóng, quân đội Pháp tiến hành xây dựng lại, thu gọn chu vị thành còn 1/8 so với trước và gọi là thành "Xăng đá", phiên âm từ tiếng Pháp Soldat - nghĩa là "Thành Lính". Hào phía đông được lấp đất lại xây cất phố xá và một số doanh trại, biệt thự, nhà thương... trong nội thành cho sĩ quan cao cấp và quân đội Pháp ở. Buổi sáng lính thường sử dụng kèn báo thức, âm thanh vang cả một vùng nên dân địa phương còn gọi là Thành Kèn. Sau khi Thành Biên Hòa bị chiếm đóng, ngoài việc cho thu hẹp diện tích, thực dân Pháp còn xây dựng thêm nhiều hạng mục công trình bên trong thành như: Các khu nhà biệt thự với một tòa phía tây bắc và một tòa phía đông nam
Những ngôi nhà này được xây dựng với 3 tầng có sàn gạch, mái ngói, vòm cuốn, hệ thống cửa thông gió cho cả tòa nhà, trong đó đáng chú ý là sàn gạch được chia nhỏ bằng các thanh thép hình to dày, sau đó ghép gạch lại với nhau bằng chất kết dính là vữa và vôi. Theo đánh giá của các chuyên gia, Thành Kèn là công trình di tích có giá trị lớn về lịch sử và khoa học.

Các công trình kiến trúc và những dấu tích còn lại là những tư liệu quý giá về kỹ thuật xây dựng vào thời kỳ đầu chế độ đô hộ thực dân. Trong đó, khá rõ nét là công trình phòng thủ quân sự và công trình nhà làm việc, nhà ở kiểu Pháp; các đoạn tường thành, móng thành và các vị trí chiến đấu. Tại đây cũng thấy ảnh hưởng của “tính bản địa” qua việc sử dụng các vật liệu tại chỗ như gỗ, đá tổ ong, bên cạnh các vật liệu thuần châu Âu như gạch chỉ, thép hình.

Những nghiên cứu về Thành Kèn cho thấy, nhiều kỹ thuật xây cổ vẫn còn giá trị cho các nhà nghiên cứu về công nghệ xây dựng ngày nay như: Các sàn gạch bằng vữa vôi, kết cấu giàn mái bằng thép - gỗ, cấu tạo thông gió trong ngôi nhà, cách thức lợp mái hiện đại nhưng lại xuất hiện hơn một thế kỷ trước và kỹ thuật chống sét cũng như hệ thống kỹ thuật cuốn vòm bằng gạch…

...Và nguy cơ thành đống đổ nát
Thế nhưng, điều xót xa cho công trình di tích có ý nghĩa cả về mặt lịch sử và khoa học này là hiện đang bị xâm chiếm và xuống cấp nghiêm trọng.
Các bức tường hầu như đã bị nứt và bong tróc, nhiều chỗ bị ẩm mốc. Rễ cây cổ thụ đã ăn xuyên qua tường làm nứt mạch xây và vữa trát. Hiện di tích Thành Kèn chỉ còn lại các hạng mục như nhà cổ 3 tầng, nhà cổ 2 tầng và các đoạn tường thành và móng thành. Tuy nhiên, các công trình này đều bị rễ cây ăn vào làm xuyên tường, nhiều đoạn bị bong tróc nghiêm trọng. Sàn gạch của tòa nhà trong thành đã bị han rỉ làm bong các lớp vữa trát, khiến khối gạch nằm giữa tụt khỏi khuôn, làm thủng sàn.

Ngoài ra giàn mái cũng như các cửa trên mái lấy gió, ống khói hầu như đã hư hỏng nặng. Riêng hệ thống phòng thủ nhiều đoạn tường thành cũ đã bị sập đổ. Khuôn viên của khu di tích Thành Kèn đang bị người dân chiếm dụng để trông giữ xe, tập kết vật liệu xây dựng. Hệ thống phòng thủ trong thành hiện cũng đã bị sập đổ.
Theo khảo sát của Ban quản lý di tích danh thắng tỉnh Đồng Nai, trước đây, Thành Kèn còn có hệ thống cống ngầm phía dưới, nhưng hiện công trình này có thể đã bị vùi lấp. Có người còn cho rằng thành còn có cả hệ thống hầm ngầm và địa đạo nối liền với các khối nhà cổ...
Để cứu lấy di tích lịch sử Thành Kèn, pho sử quý giá này, theo các chuyên gia, chính quyền địa phương cần nhanh chóng lập dự án phục hồi các hạng mục trên, thực hiện ngay các công đoạn trùng tu, tôn tạo di tích trước khi công trình này chỉ còn là... đống đổ nát.

-         Kiến trúc

Theo một số tư liệu, chúng ta biết rằng, cổ thành Biên Hòa được bắt đầu xây đắp bằng đất vào tháng 6 năm 1834 với ”4 mặt thành đều dài 70 trượng, cao 4 thước 3 tấc, dày 1 trượng, mở 4 cửa. Đào hào rộng 2 trượng, sâu sáu thước”. Quan Khâm sai Đoàn Văn Phú chịu trách nhiệm trong việc trù tính việc làm. Vua Minh Mạng đồng ý cho việc chọn lấy 1.000 dân trong hạt đứng ra xây đắp, số dân làm thành được hậu cấp cho tiền gạo.

Từ sau ”sự kiện khởi binh“ Lê Văn Khôi, 3 năm sau, vua Minh Mạng thấy việc xây thành Biên Hòa “là công trình trọng đại”, chuẩn cho  xây thành Biên Hòa và sai phái trách nhiệm cho nhiều vị tướng quân.

Đợt  xây dựng này được tiến hành vào tháng Giêng năm 1838 có quy mô lớn bằng đá ong với:”chu vi dài 338 trượng, cao 8 thước 5 tấc, dày 1 trượng 5 thước, hào đào rộng 3 trượng, cửa thành có  4 cửa”. Vua Minh Mạng sai phát 4.000 binh dân làm việc và phái Vệ úy Vệ tả bảo nhị là Nguyễn Văn Gia, Thự phó Vệ úy Tiền doanh Long Võ là Phan Văn Lăng, Vệ úy Tả thủy Gia Định là Lê Văn Tự, Vệ úy Bình Thuận là Tôn Thất Mậu trông coi việc thực hiện.

Ngoài ra còn có một số tư  liệu khác cũng nhắc đến thành Biên Hòa với một số chi tiết khác như: có dựng 1 kỳ đài, mỗi cửa ra vào đều có bắc cầu đá ngang qua hào để làm lối ra vào, hào rộng 4 trượng, sâu 6 thước, tường thành dày trượng.

Nếu lấy theo chuẩn thước đo “quan mộc xích“, thước này dài 0m424 thời Lê nhưng vẫn được dùng trong thời vua Minh Mạng thì các thông số về thành cổ Biên Hòa được quy đổi 1 trượng bằng 4m 24,1 thước bằng 0m424 thì chu vi 338m (khoảng 1.433,12m), tường cao 8 thước 5 tấc (khoảng 3,604m), dày 1 trượng (khoảng 4,24m), hào rộng 4 trượng (khoảng 16,96 m), sâu 6 thước (khoảng 2,544 m).

-  Những phát hiện mới về thành cổ Biên Hòa

Khảo sát khảo cổ nhằm nghiên cứu, cung cấp các dữ liệu góp phần xác định phạm vi dấu tích của Thành Biên Hòa xưa với những di sản văn hóa còn tiềm ẩn trong lòng đất, qua đó đề ra những giải pháp cụ thể về bảo vệ và phát huy giá trị của di tích này. Trong tháng 2-2012, Đoàn thăm dò khảo cổ đã mở 14 hố thám sát (10 hố trong khu vực dự án Sonpart và 4 hố trong nội Thành). Tất cả các hố thám sát phải đạt độ sâu ±2m (độ sâu địa tầng đảm bảo phát giác đầy đủ tầng văn hóa nguyên thủy nhất ở Biên Hòa nếu có; bởi theo kinh nghiệm điền dã hàng chục năm ở Đồng Nai, các trầm tích xưa nhất hiện biết ở Biên Hòa và vùng ven chỉ phát lộ ở độ sâu trung bình từ 50-160cm; ví như Bình Đa = 140-160cm, Gò Me = 50-60cm, Cái Vạn = 50-60cm, Gò Dưa = 80-90cm, Bưng Bạc = 90-100cm, Cầu Sắt = 70-75cm, Đồi Mít = 120-140cm…).

Lớp văn hóa ghi nhận được ở đây có độ dày từ 0,9m tới 1,4m, hiện vật đa số thu được là đồ gốm, sành dân dụng và một số hiện vật khác như mảnh ngói, vòng đồng… Các nền móng kiến trúc được phát lộ có liên quan trực tiếp tới di tích Thành Biên Hòa giai đoạn Pháp sử dụng như móng gạch đá ong, gạch vồ, gạch thẻ, đá, đường ống nước bằng sắt... Bước đầu nghiên cứu khảo cổ học Thành Biên Hòa đã khám phá được ba khối nguồn liệu liên quan trực tiếp đến đời sống cư dân cổ chính “trên mảnh đất này”, dàn trải trong khung niên biểu khá lớn từ thời kỳ truyền thống văn hóa Óc Eo ở Biên Hòa và Đông Nam bộ hiện hữu thịnh đạt nhất (thế kỷ VI-VII AD) cho đến các thời kỳ hậu Óc Eo, Trung và Cận đại. Đợt thăm dò khảo cổ học Thành Biên Hòa đã đạt được yêu cầu khoa học quan trọng nhất đó là thu thập toàn bộ dữ liệu khảo cổ học quan trọng liên hệ đến di tích lịch sử - văn hóa - kiến trúc quân sự này.

Khối di tồn vật thể thứ nhất ở đây chính là các dấu vết cư trú thời Cổ sử thuộc truyền thống văn hóa Óc Eo - hậu Óc Eo với những mảnh ngói móc mang hình Phật, các mảnh hỏa lò “kiểu cà ràng” và các sưu tập gốm mịn trắng cùng các loại hình gốm dân dụng tiêu biểu của thời này mà bước đầu theo nhận đoán của chúng tôi thuộc thời phát triển của truyền thống văn hóa Óc Eo (từ thế kỷ VI-VII AD trở đi) trên đất Biên Hòa xưa. Phát hiện này đã củng cố thêm về sự hiện diện của các chứng tích vốn có ở chính Thành cổ Biên Hòa và vùng ven từ nhiều năm trước.

 Khối di tồn vật thể thứ hai chính là các sưu tập mảnh thuộc đồ sành các loại; chủ yếu là đồ gia dụng từ nhiều nguồn lò Việt vùng Biên Hòa và cả ở miền Nam Trung bộ (Việt Nam), có cả gốm Gò Sành và gốm Champa, có cả gốm Khmer…; cùng các sưu tập lớn hơn của nhiều đồ gốm tráng men từ đồ dân dụng đến đồ kiểu, chủ yếu gốm hoa lam các lò gốm tỉnh ở miền Nam Trung Quốc (khối lượng mảnh lớn tới vài ngàn đồ sứ cần nhiều thời gian chỉnh lý và đối sánh hơn). Những tư liệu khảo cổ học này chứng thực quá trình tụ cư sinh sống của làng xưa Tân Lân thời Trung và Cận đại hiển nhiên cũng từ trước khi định cả cương vực này thành tỉnh.

Khối di tồn vật thể thứ ba được ghi nhận liên quan trực tiếp đến các đường móng nhà bằng đá ong, các sàn bê tông và căn hầm dưới lô cốt của Thành cổ Biên Hòa xuất lộ trong các hố đào ở nội thành hiện tại. Những nhận thức chân xác hơn về tuổi của các móng kiến trúc này và công năng căn hầm dưới lô cốt Thành Biên Hòa cần kiểm chứng thêm ở các chương trình tôn tạo di tích. Trước mắt, toàn bộ hiện vật ở các phân lớp địa tầng trên cùng di tích Thành Biên Hòa và vùng ven có thể liên quan đến công trình phòng thủ này (gạch kiến trúc bằng đá ong, gạch đinh nung đặc, nguyên liệu ngói lợp, gốm - sành - sứ cận, hiện đại, các vật dụng sinh hoạt các thời như đồ sứ trắng cao cấp châu Âu, vỏ chai rượu Tây, các đồ quân dụng sản xuất từ Pháp và Mỹ, đầu đạn các loại…)

Di tích “làng cổ Tân Lân dưới chân Thành Biên Hòa” vừa được khám phá, đào thám sát hệ thống lớn theo các trầm tích cư trú dày đặc và liên tục nhiều thế kỷ chính là “Di chỉ khảo cổ học Lịch sử” có khả năng cung ứng cho chúng ta nhiều tài liệu “phục sử” quý báu ở chính Biên Hòa nói riêng và cả Nam bộ nói chung. Bởi vì, “Khảo cổ học lịch sử phải lấy việc khôi phục toàn diện đời sống của cư dân trên các miền đất nước trong lịch sử làm mục tiêu. Đặc biệt, phải chú trọng những mặt mà nguồn sử liệu viết không thể giúp chúng ta được… Không thể chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu các đình chùa đền tháp trên mặt đất hay dưới đất, cần khai quật phân tích các loại hình mộ khác nhau mà chúng ta đều biết rằng thế giới người chết phản ánh thế giới người sống. Nhưng quan trọng hơn - mà điều này từ trước chúng ta chưa làm được - là phải khai quật các di chỉ cư trú thời kỳ lịch sử. Chỉ có khai quật các di chỉ cư trú chúng ta mới nhận thức được một cách toàn diện đời sống dân cư qua các thời kỳ lịch sử” (Hà Văn Tấn, 1991).

-         Trận đánh Biên Hoà năm 1861

Pháp chiếm thành Sài Gòn ngày 17/02/1859 và hai năm sau ( ngày 24/02/1861), thành Kỳ Hoà ( Chí Hoà) cũng bị thất thủ. Quân Pháp lo an ninh, lập trại đồn binh và mở rộng khu vực kiểm soát.

Từ sài gòn, quân ta phải rút lui lần, trước tầm truy kích của địch quân với một hoả lực hùng mạnh. Kinh lược đại thần Nguyễn Tri Phương, Thống đốc quân vụ Tôn Thất Cáp, Tham Tán Phạm Thế Hiển rút về Thôn Tân Tạo, phủ Tân Bình. Quân Pháp vẫn đuổi đánh, quan quân ta lại phải chạy thẳng về Biên Hoà. Phạm Thế Hiển về đến đâyđược mấy hôm thì chết.

Biên Hoà là trung tâm kháng chiến chống Pháp, từ trước do Tôn Thất Hợp điều khiển. Cùng lúc, các thứ thần tỉnh Gia Định, như Tuần Vũ Đỗ Quang, Bố Chánh Đặng Công Nhượng, Án Sát Phạm Ý cũng bị truy tầm ráo riết, phải do sông ngòi đồng bải, lần theo thượng đạo Tây Ninh. Trọng pháo của Pháp đánh đến Trảng Bàng. Pháp thuyền La Dragonne theo đuổi đến Tây Ninh. Từ đây, đoàn quan quân ta lại phải tìm đường trốn sang Biên Hoà để hợp với  Nguyễn Tri Phương và Tôn Thất Cáp. Lúc này người dân Biên Hòa đã xây đắt những hộc đá và dị vật xưống đáy sông Đồng Nai nhằm ngăn chặn tiến quân cửa  hải quân Pháp.

Kinh lược Nguyễn Tri Phương bị thương phải lui về Phan Rí điều trị. Ngảy ra đi người dân Biên Hòa tiển đưa vị võ quan mà dân ai cũng mến phục, hẹn ngày trở lại đánh Pháp.

Vua Tự Đức phong cử Thượng Thư Bộ lại Nguyễn Bá Nghi chấp quyền khâm sai đại thần, Tôn Thất Đính làm đô đốc, điều động 4.000 binh sĩ vào Biên Hoà tiếp viện, để chống cự với Pháp. Đến nơi, Nguyễn Bá Nghi liền lập hội đồng nghị tội những kẻ chiến bại. Hội đồng đề nghị giải chức Nguyễn Tri Phương, Tôn Thất Cáp và truyền giam hậu các thuộc quan, tỉnh thần.Vua xét công cho hưởng trường hợp giảm khinh, giáng Nguyễn Tri  Phương xuống Tham Tri, Tôn Thất Cáp, Viên Ngoại  và các liên thuộc cũng được ân giảm theo.

Đến phiên  Nguyễn Bá Nghi, phải ở trong tình thế các tiền nhiêm.

Liệu thế đương cự không kham, từ Biên Hoà, Nguyễn Bá Nghi gởi thư nghị hoà với Charner, giao Tri Phủ Khá  mang xuống đồn Pháp. Cuộc hội kiến mở trên tàu Primauguet.

Pháp đòi 12 khoản, trong có 2 việc chuyển nhượng thành Gia Định, 2 tỉnh Định Tường, Thủ Dầu Một và bồi thường 4 triệu bạc là nặng nhất. Riêng giới sĩ phu, nghĩa dũng xứ Biên Hùng đều phẩn uất. Ở khắp nơi, nhiều người nổi lên chiêu mộ nghĩa quân chống Pháp.

Nguyễn Bá Nghi phúc trình hội nghị về Kinh lấy lý: nếu Pháp đánh, đòi thêm đất, bấy giờ công chẳng được, thủ không xong, mà hoà cũng không được vẹn.

Nhà vua không chấp thuận, châu phê khuyến cáo Nguyễn Bá Nghi phải làm thế nào để tỏ “gió to nhưng vỏ cứng”.

Tháng 6/ 1861, Nguyễn Bá Nghi nhận thấy mình ở trong hoàn cảnh khó khăn, tiến thóai lưỡng nan, nên cùng với Tân Dương Trần Đình Túc dâng sớ lần nữa, tấu trình tình hình Biên Hoà rất nguy cấp, mà hoà cũng không xong, thì chỉ còn cách cầu ngoại viện.

Vua quở Nguyễn Bá Nghi trốn trách nhiệm, có tinh thần cầu an, bạc nhược, trong đó có câu : “ Bọn ngươi đều vô dụng, đừng ngó mặt ta nữa !”

Trong khi đó Pháp nghĩ đến việc mở rộng phạm vi  kiểm soát về mặt Bắc, để bảo vệ Tổng Hành Dinh.

Hai mục tiêu chính mà chúng nhắm thẳng vào, là thành Gia Định ở bên cạnh và tỉnh Biên Hoà rộng lớn, nơi tập trung quân chủ lực của triều đình Huế, đặt dưới sự thống lãnh của khâm sai đại thần Nguyễn Bá Nghi. Chính từ hướng này, quân ta thường phát xuất những cuộc tấn công đồn trại tiền tuyến  của Pháp.

Biên Hoà có sông ngòi chằng chịt, bàu vũ mênh mông, có đồng chồi rừng rậm, rất thuận cho chiến dịch di kích.

Bên Tả, có xứ Đá Hàng ( Bến Gỗ Phước Tân) núi non hiểm trở, có thể che chở quân đội tiến lui. Và bên Hữu, có đường liên lạc với phủ  Phước Tuy ( Duyên Hải Vũng Tàu) để vận tải lương thực hoặc lấy quân tiếp viện từ Khổng Tước Nguyên ( Gò Công, Trau Trảu ) chuyển sang. Để đề phòng án ngữ, ta đã thiết lập cơ cấu chiến lược và đóng quân rải rác khắp nơi.

   + Suối sâu ( Thâm tuyền ) Làng Giao (đồn điền ông Quế) Long Khánh

   + An Thạnh và Bình Thuận ( Đồng Môn ) do phó đề đốc Lê Quang Tiến trấn giữ

   + Cửa biển Cần Giờ và Phước Thắng.

Thỉnh thoảng để chứng tỏ  sự hiện diện, Pháp mở những cuộc hành quân lẻ tẻ đến các đồn luỹ ta, nhưng đều bị đẩy lui.

Số đông Việt quân thiện chiến, lui lần về đặt căn cứ  trọng yếu tại Phước Tuy

Dân Biên Hùng lên đường kháng chiến, để lại một bên tình nghĩa ái ân:

“ Giặc Tây đánh tới Cần Giờ

Biểu đừng thương nhớ, đợi chờ uổng  công”

Ngày 12/12/1861 Pháp đưa 4 đạo quân:

+ Đoàn chiến thuyền Renommee, Ondine, Alarme, tiến lên phá các đồn luỹ ở hai bên mé sông Đồng Nai và các chướng ngại đặt ở lòng sông.

Pháo binh và bộ binh Tây Ban Nha do thiếu tá Comle hướng dẫn đến Đôn Lộc ( Tân Phú ).

Trung Tá Domenech Diego chỉ huy đại đội Thuỷ quân lục chiến Tây Ban Nha và kỵ binh, cùng hai khẩu súng 4 nòng, từ mặt Thủ Đức tiến lên.

Trung tướng Lebris điều động 2 đại đội Thuỷ Quân Lục Chiến, sẵn sàng ở bờ sông, sát mặt thành.

Bốn đơn vị này được đặt dưới sự tổng chỉ huy của chủ tỉnh Renommee.

Riêng đô đốc thuỷ sư Page chỉ huy đoàn tàu từ sông sài gòn ra Nhà Bè, ngược sông Đồng Nai lên phía Đồng bảng (Tân Ba)

Với giản Tề trận chiến như trên để thị uy, áp đảo tinh thần ta, Đô Đốc Bonard gởi một tối hậu thư đặt điều kiện đầu hàng, hạn kì cho khâm sai Nguyễn Bá Nghi và tuần phủ lãnh bố chánh Nguyễn Đức Hoan, nhưng quan quân ta giữ thái độ im lặng không phúc đáp.

Sáng 16/12/1861 nước lớn, chiến hạm Pháp  lần sát vào bờ. Trung tá Domenech Diego bất thình lình cho khai hoả, nhả đại bác vào thành, để yểm trợ cho Thuỷ Quân Lục Chiến đổ bộ.

Thành bị công hãm quá ồ ạt , Tuần Phủ Nguyễn Đức Hoan và Án sát Lê Khắc Cần chống đỡ không nổi, vì hoả lực mạnh của địch, nên phải bỏ thành kéo tàn quân rút về Hồ Nhỉ ( Phước Long – Nhơn Trạch )

Ngày 17/12/1861 Pháp tràn vào thành tịch thu của ta :

+48 khẩu đại bác

 +18 giang thuyền

Trong trận này, quân ta chết rất nhiều. Chính Nguyễn Bá Nghi cũng đã cho lui  bộ chỉ huy về đặt tại Long Kiên và Long Lập ( Phước Tuy )

Biên Hoà thất thủ, lòng dân ly tán. Các gia đình đùm đề khăn gói dắt vợ  cõng con lánh nạn trong hoàn cảnh loạn lạc:

“ Bến Nghé : bạc tiền tan bọt nước,

Đồng Nai: tranh ngói nhuốm màu mây !”

(“ CHẠY GIẶC” của Nguyễn Đình Chiểu)

Domenech Diego được tạm giao trấn giữ thành Biên Hoà .

Nhận tin cấp báo  Việt quân đại bại , vua Tự Đức phong tuần phủ Đỗ Quang thay thế Nguyễn Đức Hoan, để tiếp tục điều khiển kháng chiến, còn lãnh nhiệm khuyến mộ các nơi ứng nghĩa, để chống Pháp với điều kiện :

+ Chiếm được phủ huyện nào, thì triều đình cho làm quan cai trị Phủ, huyện ấy.

+Thu hồi được thành nào, thì cho tập tước thành ấy.

Binh sĩ có công thì được phẫm hàm.

Được chiêu mộ với mấy điều lợi này, nhân dân hưởng ứng rất đông trong cuộc kháng Pháp. Mặc dầu thành đã chiếm, Triều đình vẫn lo khôi phục

Nguyễn Tri Phương trước bị giáng cấp nay được Trương Đăng Quế đề tấu, vua nghị phê cho phục nhiệm Binh Bộ Thượng Thư Sung Đổng Nhung quân sự, nắm lấy binh quyền, để tái chiếm Biên Hoà.

Tôn Thất Cáp được phục tước Binh Bộ Thị Lang Sung Phụ tế

Còn Nguyễn Công Nhàn, Hàm Quản Cơ Sung Thương biện.

Trái lại, vì chủ trương cầu hoà, khâm sai Nguyễn Bá Nghi bị giáng cấp tham tri phụ tế Bình Thuận

Sau Nguyễn Đức Hoan bỏ phận sự  tại Hồ Nhỉ để chạy về Thắng Hải ( Phước Tuy ), nên bị triều đình cách chúc cho hồi nguyên tịch.

Quân lực Pháp ngày càng được tăng cường , quân ta yếu kém hơn, ngày càng phải rát lần trong rừng sâu để kháng chiến, nhưng cũng không giành lại được chủ quyền với Pháp đã mở khu kiểm soát như vết dầu loang, trước sự giúp đỡ  của một vài tên Việt Gian và một số ít dân thích hưởng lạc cầu an.

Những nhà ái quốc, những nhà có tâm  huyết là số đông, nhưng thiếu phương tiện, vũ khí, chiến cụ, dù có áp dụng chiến thuật du kích cũng không đem lại kiến hiệu nhiều. Những nhóm kháng chiến tan rã dần, những nhà lãnh tụ chỉ còn mang một hoài bão to lớn, chờ thời cơ để làm lại lịch sử.

Trong khi đó, Domenech Diego được chính thức bổ nhiệm tham biện chánh phủ tỉnh Biên Hoà vào ngày 22/02/1681.

Pháp xây cất đồn trại vững vàng. Bonard cử một tư lệnh và 2 thanh tra hành chánh để tiếp tục cuộc bình định và đặt nền cai trị.

Từ Sài Gòn đến Biên Hoà, Pháp đặt hệ thống viễn thông để trao đổi tin tức. Ở Bà rịa, Pháp cho xây ngọn hải đăng và giữ thông tin với Biên Hòa đến Sài Gòn. Từ đó, Pháp đặt lên lãnh thổ Biên Hoà một nền hành chánh thực dân, tròng vào đầu cổ nhân dân Biên Hùng, một ách thống trị của chánh quốc với thuộc địa.

Trong thôn dã, tình hình tuy lắng dịu dưới nếp sống bình thường qua sinh hoạt của giới nông dân nam nữ, trên đồng ruộng, trong vườn rẫy:

“Đắng: khổ qua, chua là chanh giấy.

Dầu ngọt thế mấy, cũng tiếng cam sành

Giặc lang sa đánh tới châu thành

Dầu ai ngăn qua đón lại

Dạ cũng không đành bỏ em.”

Của nhóm máy thành  Biên:

“ Chừng nào xe sắt bung vành,

Tàu Tây lủng đáy, anh mới đành xa em”

Của nhóm công nhân Sài Thành:

“Đèn nhà lầu hết dầu đèn tắt,

Lửa nhà  Máy hết sắt thành than

“Em hat” ơi ! lấy chồng lựa chỗ cao

Lấy chi anh đứng hầu bàn Tây ăn”

Đó chỉ là mất nước hồ thu giả tạo, dưới đáy, vẫn tiềm tàng một tinh thần chống Pháp, một tiềm năng quật khởi, một sức mạnh ngấm ngầm để vùng dậy, đứng lên, một ngày kia, của người dân Biên Hùng  ./.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1. Lương Văn Lựu. Biên Hoà Sử Lược Toàn Biên. Tập 1. 1972

2. Quốc Sử Quán Triều Nguyễn, Đại Nam Liệt Truyện. Viện Sử Học Việt Nam. Nhà xuất bản Thuận Hoá, 2005

3. Quốc sử Quán Triều Nguyễn. Đại Nam Nhất Thống Chí. Phần Tỉnh Biên Hòa . Lục Tỉnh Nam Kỳ.

4.Trịnh Hoài Đức. Gia Định Thành Thống Chí. Tu Trai Nguyễn Tảo dịch thuật. 1972

5. Nguyễn Khắc Ngữ. Những Cuộc Hành Quân của Pháp ở Nam Kỳ. Trích trong : « Kỷ niệm 100 năm ngày Pháp chiếm Nam kỳ ».

6. Trần Huy Liệu. Lịch sử  80 năm kháng chiến chống Pháp. Ban nghiên cứu văn sử địa xuất bản.

7. Phạm Văn Sơn. Việt Sử Toàn Thư. «  Pháp ra mặt trận chiếm Việt Nam ». Phần 4, Chương 2.Trang 438.

8 .Nhóm Nhân Văn Trẻ. Hỏi Đáp Lịch Sử Việt Nam. Tập 4. Nhà xuất bản trẻ. 2007

9. Phát hiện mới về Thành cổ Biên Hòa. Báo Sài Gòn Giải Phóng online. Thứ tư 28.03.2012.

10. Xót xa Thành Cổ Biên Hòa . Báo Pháp Luật Việt Nam. 16.08.2010.