Lê Khánh Mai
Kết thúc đợt
công tác ở Hà Nội, tôi trở về trên chuyến tàu Thống Nhất, đến ga Nha Trang lúc
12 giờ đêm. Chị phát thanh viên đón chào hành khách bằng cái giọng trầm khàn vọng
vào đêm sâu làm cho cả con tàu bừng tỉnh giấc. Niềm háo hức của người đi xa, về
với nơi thân thuộc gắn bó khiến bước chân tôi nhanh nhẹn lạ thường. Nhoáng một
cái tôi đã ở ngoài phố. Thật yên tĩnh: vườn hoa với những chiếc ghế đá trầm
ngâm; con đường thoáng đãng, mải miết chạy dài về phía biển. Tôi gọi xích lô để
được về thật nhanh với ngôi nhà ấm cúng, nơi có những đứa con kháu khỉnh, mà những
ngày xa lòng tôi nôn nao nhớ. Một người đạp chiếc xích lô tiến lại. Dưới ánh điện
nhập nhoà, tôi thấy đó là một thanh niên dáng dong dỏng, mặc chiếc áo sẫm màu
vá nhiều miếng to, chiếc mũ lá rộng vành sụp xuống mặt. Cậu ta còn quá trẻ -
tôi đoán vậy
- Về phố Cửu
Long bao nhiêu em?
Tôi hỏi giá,
vì nghe nói giá xe ban đêm gấp đôi ban ngày, vả lại túi tôi đã cạn sau chuyến
đi dài.
- Dạ mười
ngàn .
Chàng trai
đáp một cách từ tốn và rất nhỏ. Tôi nghĩ, không phải đi bộ quãng đường hai cây
số, mà chỉ mất chừng ấy tiền thì không nên đắn đo. Nhưng tôi có quyền mặc cả cơ
mà:
- Năm ngàn
nhé!
- Dạ.
Tiếng “dạ” có
vẻ nhỏ hơn. Tôi lên xe, thầm nghĩ chàng trai này dễ chịu thật, loại người chăm
chỉ đây, chắc hoàn cảnh khó khăn nên mới phải làm lụng đêm hôm vất vả thế này.
Thành phố ngủ
say. Không có tiếng động nào ngoài tiếng xích xe nhịp đều đều theo đôi chân mải
miết của chàng trai. Những vòm cây, những mái nhà tôi đã bao lần đi qua, dừng lại,
ngắm nhìn, vậy mà trong đêm, tất cả trở nên lạ lẫm. Tất cả đột ngột hiện ra rồi
lặng lẽ lùi vào vắng vẻ.
Tôi yêu sự
yên tĩnh này bằng một cảm xúc mới mẻ như lần đầu tiên tôi nhận ra cái thơ mộng
của phố xá lúc đêm khuya. Tôi hít sâu vào lồng ngực, hưởng lấy chút không khí
trong lành ẩm ướt hơi sương. Chưa kịp nghĩ ngợi gì thì xe đã dừng lại trước cảnh
cổng sắt sơn xanh ẩn giữa bờ hoa giấy. Tôi trả tiền, chàng trai không nhận, chỉ
vội vã quay xe, rồi nói, vẫn cái giọng rất nhỏ:
- Cô về nghỉ ạ,
em đi.
Bây giờ tôi mới
ngẩn nhìn chàng trai:
- Phương!
Tôi thốt lên
ngạc nhiên, ngỡ ngàng nhận ra cậu học trò lớp 12A mà tôi đang chủ nhiệm. Không
nói được gì thêm, tôi đứng trân trân giữa đường nhìn theo bóng Phương lẫn vào
phố vắng. Một cảm giác xấu hổ làm tôi đau nhói. Tôi trách mình sao vô tình đến
thế? Sao tôi không nhận ra Phương. Phải vì em mặc chiếc áo vá nhiều miếng to?
Tôi lại còn mặc cả tiền bạc nữa chứ. Điều này có vẻ mâu thuẫn với những những
gì hay ho mà tôi say sưa rao giảng trên lớp. Những ý nghĩ xót xa dày vò khiến
tôi đứng ngoài phố một lúc lâu mới gọi người nhà mở cửa. Đêm ấy tôi trằn trọc
cho đến khi đài phát thanh thành phố truyền đi bản nhạc quen thuộc đầu tiên
trong ngày.
* * *
Tôi đến lớp với
tâm trạng buồn khó tả. Câu chuyện hôm qua giúp tôi hiểu rằng không thể đánh giá
học sinh một cách hời hợt, nông cạn. Năm mươi học sinh ngồi đây là năm mươi thế
giới bí ẩn. Tâm hồn các em như cầu vồng bảy sắc mà ta bất chợt nhìn thấy nhờ những
tia sáng mặt trời.
Phương vẫn ngồi
kia, góc cuối lớp, nét mặt không gì đổi khác, mà sao bây giờ tôi mới nhìn kỹ,
cái mũi cao thẳng trên khuôn mặt khôi ngô, đôi mắt luôn ngời lên ánh nhìn thông
minh và ngay thật. Bao giờ Phương cũng chỉnh tề với mái tóc gọn gàng, áo sơ mi
tém trong chiếc quần xanh ngay ngắn. Cái dáng cao và nước da trắng làm nên vẻ
thư sinh, khiến tôi không nhận ra em trong “vai” chàng trai đạp xích lô đêm
qua.
Tôi nhớ lại
những cuộc họp hội đồng giáo dục, nhiều ý kiến phản ánh tình hình học sinh. Để
tiếp tục cắp sách đến trường đối với các em không đơn giản chút nào. Có em phải
bán trứng luộc trên tàu, bán hành rong ngoài bờ biển, gánh nước thuê, đạp xích
lô… Tôi cho rằng đó là những thực tế không tránh khỏi của miền Nam sau giải phóng,
nhưng lại đinh ninh rằng lớp tôi không có những trường hợp như vậy, bởi vì ánh
mắt các em bình thản, vô tư lắm. Hoá ra lâu nay tôi toàn nhận xét học sinh theo
cảm tính. Tôi có biết đâu, đằng sau tiếng cười hồn nhiên của các em là một cuộc
sống đầy vất vả, lo toan.
Tôi không thể
làm ngơ trước một học trò như Phương được. Tôi phải tìm hiểu hoàn cảnh, tâm tư
của em, ý nghĩ đó thúc bách tôi mạnh mẽ. Giờ nghỉ, tôi gọi Phương ra hành lang.
- Hôm qua cô
có lỗi là không nhận ra em. Cám ơn em đã đưa cô về nhà, nhưng tại sao em lại có
vẻ tránh cô thế nhỉ?
- Thưa cô, Em
thực sự không muốn cô phải bận lòng nhiều vì chúng em…
- Sao em phải
đạp xích lô ban đêm?
- Dạ, em thuê
chiếc xích lô này. Chủ xe đi ban ngày, ban đêm họ nghỉ, cho thuê.
- Đêm nào
cũng vậy, còn thời gian nào mà nghỉ ngơi?
- Thường lệ cứ
7 giờ tối, em đi các phố đón khách, sau đó lên ga chờ khách xuống tàu. Em về
nhà lúc 2 giờ sáng ngủ đến 5 giờ dậy, đi học.
- Ngủ ít vậy
mà cô không thấy em ngủ gật?
- Dạ, em quen
rồi.
- Cô còn mắc
nợ em đấy, chủ nhật cô đến nhà thăm em được chứ?
Phương “dạ” một
tiếng rồi đi vào lớp, hoà trong đám học sinh đang gõ bàn hát ầm ĩ. Tôi nghĩ, em
không thể sống vô tư.
* * *
Phương ở
trong hẻm một khu phố lao động. Căn nhà chật chội, với những đồ vật sơ sài sắp
đặt không được hợp lý lắm. Tất cả muốn nói rằng cái “hậu phương” của em chẳng
có gì là vững chắc. Phương kéo ghế, mời tôi ngồi, cử chỉ chững chạc, lễ độ và tự
nhiên, không có sự khúm núm mà tôi thường gặp ở một số học sinh. Vừa rót nước
ra những chiếc ly thủy tinh, em vừa kể:
“Bố em là
lính, mất tích trước 1975. Mẹ em cũng mới mất cách đây hai năm. Bệnh hen suyễn
đã hành hạ bà suốt cuộc đời. Cho đến giờ em vẫn không thể nào quên hình ảnh mẹ
khô gầy, hố mắt trũng sâu, đêm đêm không ngủ được, mẹ phải dựa lưng vào vách,
há miệng ra thở những hơi thở khò khè, nặng nhọc. Căn bệnh hiểm nghèo, nên mọi
sự chữa chạy đều vô hiệu. Mỗi lần lên cơn khó thở, mẹ co rúm người, vật vã khổ
sở. Mẹ bảo chỉ mong chết. Em ước mình là bác sĩ để cứu mẹ. Mẹ mất, cuộc sống
chúng em càng khó khăn. Hai đứa em nhỏ cũng đang tuổi ăn học. Mấy lần em tính bỏ
học, đi làm kiếm tiền nuôi các em, nhưng xa lớp, xa các bạn, nhớ quá, không chịu
nổi. Mới lại em ước mơ trở thành bác sĩ nên phải cố gắng cô ạ…”
Bây giờ thì
tôi hiểu vì sao Phương học giỏi. Mỗi sự vươn lên để chiến thắng hoàn cảnh, đều
có một động lực bên trong. Từ đó, mỗi khi giảng bài, tôi thường nhìn vào mắt
em, ở đó niềm hy vọng đang cháy lên và tôi như được tiếp thêm sức mạnh.
* * *
Bẵng đi một
thời gian dài, dễ đến bảy, tám năm, tôi đã là bà giáo thâm niên trong nghề. Bao
nhiêu lớp học sinh đi qua cuộc đời, bao nhiêu gương mặt lưu lại trong tâm trí,
có những điều bị xoá nhoà, lãng quên, có những niềm vui, nỗi buồn khắc sâu
thành kỷ niệm. Tôi bắt đầu ngấm mệt, bắt đầu cảm nhận những bất cập và cả nỗi
buồn của nghề dạy học.
Một buổi
sáng, sau khi dạy xong bốn tiết văn, tôi bước ra khỏi lớp bỗng thấy đầu choáng
váng mắt nhoà đi, cổ họng đau cứng như có vật gì to lắm chẹn lại, ngực tức tựa
hồ ai đem đặt vào đó một tảng đá. Tôi ho rũ và khạc ra một cục máu đỏ bầm to bằng
đầu ngón tay. Không tin ở mắt mình, tôi nhìn kỹ lại, thì đúng là một cục máu.
Tôi bàng hoàng kinh sợ, nghĩ đó là dấu hiệu của bệnh “lao” và rùng mình nhớ đến
những đồng nghiệp của tôi đã chết vì lao phổi. Hai mươi năm cầm phấn, viết và
nói, tôi đã hít không biết bao nhiêu vi trùng. Những hạt bụi trắng, li ti mà những
người làm thơ, làm nhạc đã tha thiết ngợi ca. Tuổi trẻ vốn tin vào những gì đẹp
đẽ. Tôi cũng một thời thi vị hoá bụi phấn. Cứ để mặc cho phấn nhuộm trắng
bàn tay như một bông hoa huệ; Cứ để phấn bám đầy quần áo, rắc mịn màng lên tóc,
bay vào mũi, vào miệng, đó mới thật sự yêu nghề, xả thân vì đạo. Cứ gào lên mà
giảng, chẳng hề băn khoăn về hai lá phổi. Mấy lần thấy đau cuống họng, ngậm vài
viên ômai ngòn ngọt, dìu dịu lại nói rất say sưa. Có lúc mệt lử tự dặn mình đừng
hăng quá, phí sức, nói nhỏ lại, ít đi, chậm rãi hơn, nhưng gặp chỗ tâm đắc, hứng
lên, lại thao thao bất tuyệt. Chợt nhớ mình quá đà thì cổ họng đã sưng tấy lên
rồi.
Lần này không
thể xem thường, tôi phải đến bệnh viện. Phòng khám khá đông. Tôi lấy cuốn sách
“Giáo dục con người chân chính” của Xu-khôm-lin-xki ra đọc, chờ đến phiên mình.
- Chào cô ạ -
Một người mặc áo bơ - lu trắng, mang kính cận, nhìn tôi, cười:
- Thưa cô, cô
khám bệnh ạ, cô có nhận ra em không?
Trong giây
lát, những gương mặt học trò lần lượt hiện lên trong trí nhớ.
- A, Phương!
– Tôi khẽ reo lên - Thế ra bây giờ em không tránh cô như dạo trước nữa.
- Dạ. Sau khi
tốt nghiệp đại học Y khoa, em về làm việc bệnh viện này. Thưa cô, mời cô vào
phòng khám.
Hôm ấy, chính
Phương đã khám bệnh cho tôi, đôi mắt em nheo lại, đăm chiêu dõi theo từng nhịp
thở của tôi qua chiếc ống nghe. Sự bình tĩnh và thành thạo của Phương làm cho
tôi hoàn toàn tin cậy. Tôi đâu còn là cô giáo của em như ngày nào trang nghiêm
trên bục giảng. Tôi là bệnh nhân, còn em là thầy thuốc. Phương đưa tôi đến
phòng khám tai mũi họng, khoa X quang chụp phổi. Cử chỉ của Phương khẩn trương,
dứt khoát, tôi chỉ biết phục tùng như một cái máy. Sau đó, tôi đến ghế đá vườn
hoa giữa bệnh viện ngồi chờ kết quả xét nghiệm. Một chiếc lá xanh non khẽ chạm
vào tay tôi như một cử chỉ dịu dàng. Chẳng có cơn gió nào giật đi chiếc lá như
trong truyện của O. Henry. Vây quanh tôi là muôn nghìn con mắt lá, tràn trề hy
vọng. Ngồi ở vườn hoa tôi có thể nhìn toàn cảnh bệnh viện. Một chiếc cáng đưa một
bệnh nhân vừa chết xuống Nhà vĩnh biệt, những tiếng khóc dữ dội đi theo. Một
anh thanh niên ngồi ở ghế đá bên cạnh nở một nụ cười sung sướng khi có người đến
báo tin vợ anh vừa sinh con trai đầu lòng. Ở đây sự sống và cái chết diễn ra
trong khoảnh khắc. Nếu có khi nào ta đứng trong khoảnh khắc ấy sẽ cảm nhận sâu
sắc hơn hạnh phúc và khổ đau. Những người thầy thuốc là những chiến sĩ gan góc,
họ đang chiến đấu âm thầm, giành lại sự sống, niềm hạnh phúc cho con người, mà
sao bây giờ tôi mới thấm thía điều này. Phải chăng, chỉ lúc nào ta là bệnh nhân,
bị nỗi đau thể xác dày vò, ta mới suy nghĩ về công lao của người thầy thuốc?
Chị bạn tôi
là bác sĩ phàn nàn rằng “nghề Y khổ sở lắm. Mổ bụng người, cắt cả khúc ruột thừa,
mà tiền bồi dưỡng không bằng tiền trả cho anh thợ ngồi ở đầu đường vá cái ruột
xe”. Ồ, thế thì nghề dạy học của tôi có hơn gì? Tiền bồi dưỡng cho một giờ dạy
học ngoài tiêu chuẩn, gọi là giờ phụ trội, chỉ mua được một quả chanh. những
chuyện như thế thật vô cùng, làm sao có thể ghi hết bằng vài trang truyện? Có
điều là tôi, chị và tất cả mọi người vẫn sống, vẫn làm việc. Chúng ta là những
trí thức không thể lạc quan theo kiểu A-Q nhưng chắc chắn còn có một sức mạnh
vô hình nào quyết định sự sống của ta. Bát cơm, manh áo, chẳng đơn giản chút
nào, nó làm ta chóng mặt. Nhưng đáng sợ hơn khi trái tim ngủ yên, bộ óc ngủ
yên…
Có những lúc
tôi tưởng mình sắp ngã xuống giữa bục gíảng cao và vững chãi như cái điểm tựa
kia. Nhưng rồi lòng tự trọng đã buộc tôi phải đứng lên với một tư thế đàng
hoàng. Mỗi giờ dạy thất bại khiến tôi đau đớn hơn cả nỗi đau thể xác. Mỗi một
giờ dạy thành công thì niềm hạnh phúc ùa đến ngập tràn, như được hồi sinh. có
khác gì niềm vui của người thầy thuốc giành lại sự sống cho người bệnh từ tay
thần chết…
Có lẽ tôi sẽ
còn nghĩ ngợi miên man nếu Phương chưa trở lại. Em cầm trong tay tấm phim to bằng
trang giấy học sinh. Lần đầu tiên tôi nhìn thấy một phần cơ thể của mình trên
hình ảnh, hồi hộp, lo âu. Chỉ một lời nói của Phương lúc này là quyết định phần
đời còn lại của tôi. Nếu tôi bị lao phổi có nghĩa là tôi phải vĩnh viễn rời xa
bục giảng.
Phương giơ tấm
phim lên, chỉ vào từng vùng sáng tối giải thích:
- Thưa cô, kết
quả xét nghiệm cho thấy tình trạng sức khỏe của cô hiện thời không đáng lo ngại.
Không có dấu hiệu bệnh nguy hiểm. Cô chỉ bị yếu phổi. Hiện tượng ho ra máu là
do viêm họng, xung huyết. Cô cần được nghỉ ngơi ít ngày và sử dụng thuốc theo
chỉ dẫn, nếu thấy trong người còn mệt cô trở lại đây.
Tôi run run
đón lấy tấm phim từ tay Phương, khẽ nói “cám ơn em” mà nỗi xúc động như muốn vỡ
òa.
Phương tiễn
tôi ra cổng bệnh viện. Quãng đường ngắn không cho phép cô trò nhắc nhiều về kỷ
niệm, nhưng hình ảnh cậu học trò mặc chiếc áo vá nhiều miếng to, đạp xích lô và
căn nhà chật chội trong hẻm hiển hiện trong tâm trí tôi. Sực nhớ điều gì tôi hỏi:
- Hai em của
Phương thế nào?
- Dạ, tốt
nghiệp đại học hết cả rồi cô ạ. Một đứa Bách khoa, một đứa kinh tế.
- Ôi trời !
Giỏi quá. Làm thế nào mà nuôi nhau ăn học?
- Dạ, cũng tự
lao động kiếm sống thôi ạ. Chật vật, gian nan lắm, nhưng rồi cũng qua.
- Em làm cô bất
ngờ quá đấy Phương ạ. Sự thành đạt của các em là bài học làm người.
- Em vẫn nhớ,
khi giảng bài, cô thường nói: Hạnh phúc chỉ có thể đạt được bằng nghị lực vươn
lên không ngừng.
Tôi tin
Phương thành thật, vì em nói điều đó sau những trải nghiệm của chính cuộc đời
mình
Chia tay
Phương, tôi ra khỏi bệnh viện trong trạng thái nhẹ nhõm như chưa từng đau ốm.
Phần vì Phương đã cho tôi biết tôi không bị lao phổi, nhưng lý do quan trọng
hơn khiến tôi trở nên khỏe khoắn là vì tôi vừa được chứng kiến “thành quả” của
mình. Người thầy giáo thường mang tâm sự buồn vì nghề dạy học vất vả, âm thầm
nhưng chẳng bao giờ được nhìn thấy “sản phẩm”. Thì đây, sản phẩm của nghề dạy học
là những con người, những thầy thuốc, kỹ sư, nghệ sĩ, nhà kinh tế, nhà lãnh đạo…
Tôi sung sướng
nhận ra, với tôi, không có chỗ đừng nào tốt đẹp hơn chỗ đứng trên bục giảng.
www.ninhhoatoday
